Cơ hội và sức ép đang đan xen
Chưa bao giờ từ khóa "kinh tế xanh" lại hiện diện dày đặc trong các diễn đàn kinh tế như hiện nay. Từ Liên minh châu Âu đến Nhật Bản, Mỹ, Hàn Quốc – những thị trường lớn mà Việt Nam đang phụ thuộc mạnh mẽ – đều siết chặt tiêu chuẩn phát thải, công bố môi trường và tính bền vững trong chuỗi cung ứng. Tháng 1/2026, CBAM – Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon – sẽ chính thức thu thuế các mặt hàng không đạt chuẩn phát thải carbon khi nhập khẩu vào EU. Ngay cả những tập đoàn lớn trong nước cũng đang yêu cầu nhà cung ứng phải minh bạch số liệu về nước, điện, rác thải và khí thải.
Tuy nhiên, trong khi thế giới đã “xanh hóa” từng mắt xích của nền kinh tế, phần lớn doanh nghiệp Việt Nam vẫn đang đứng bên lề. Không ít người biết đến ESG hay phát triển bền vững như một khái niệm thời thượng, nhưng khi bắt tay vào làm, sự lúng túng thể hiện từ khâu đơn giản nhất: đo đạc mức tiêu thụ điện.
Những người tiên phong hiếm hoi
Trong bức tranh còn mờ nhạt ấy, vẫn có những điểm sáng rõ nét. Heineken Việt Nam, dù là doanh nghiệp có vốn ngoại, đang chứng minh rằng chuyển đổi xanh là điều hoàn toàn khả thi nếu có chiến lược nghiêm túc và hành động liên tục. Tới cuối năm 2023, 99% năng lượng tại các nhà máy của Heineken Việt Nam đến từ nguồn tái tạo. Công ty cũng đã cắt giảm 93% phát thải CO₂ so với mốc 2018, đồng thời không còn thải bất kỳ chất thải nào ra bãi chôn lấp. Cam kết bảo tồn 3 tỷ lít nước mỗi năm cho các lưu vực sông lớn – nếu không đo đạc được đến từng mét khối – chắc chắn sẽ chỉ là lời hứa suông.
Ông Phạm Hồng Điệp - Chủ tịch HĐQT Công ty cổ phần Shinec tại lễ công bố báo cáo phát triển bền vững.
Cũng trong năm qua, một cái tên khác là Công ty Cổ phần Shinec, chủ đầu tư Khu công nghiệp Nam Cầu Kiền (Hải Phòng), đã có những bước đi táo bạo. Không chỉ dừng lại ở khái niệm khu công nghiệp sinh thái, Shinec còn chủ động xây dựng nền tảng số để theo dõi dữ liệu môi trường theo thời gian thực. Nền tảng này giúp đo phát thải, năng lượng tiêu thụ và khả năng tái chế ngay trong hệ sinh thái sản xuất, đồng thời mở đường cho việc tham gia thị trường tín chỉ carbon. Quan trọng hơn, họ đã hợp tác với PwC để chuẩn hóa toàn bộ báo cáo phát triển bền vững theo các bộ chỉ số quốc tế, một việc mà ngay cả nhiều tập đoàn niêm yết cũng chưa thực hiện bài bản.
Những người còn lại: Lúng túng và e dè
Nhưng hai trường hợp đó vẫn chỉ là ngoại lệ. Trong cộng đồng doanh nghiệp vừa và nhỏ – nhóm chiếm hơn 97% tổng số doanh nghiệp tại Việt Nam – nhận thức về ESG vẫn còn mơ hồ. Theo khảo sát của VCCI, chỉ khoảng 13,7% doanh nghiệp trong nước từng công bố báo cáo bền vững, và trong số đó, tuyệt đại đa số là doanh nghiệp có vốn FDI hoặc niêm yết trên sàn. Nhóm SME – vốn là mắt xích quan trọng trong chuỗi cung ứng dệt may, da giày, gỗ – gần như chưa có năng lực kỹ thuật lẫn tài chính để thực hiện các yêu cầu mới.
Trong một cuộc tọa đàm do VITAS tổ chức cuối năm 2024, một doanh nghiệp dệt may tại Đồng Nai thừa nhận họ không biết cách tính toán lượng nước tiêu thụ trong từng công đoạn sản xuất, và càng không thể cung cấp số liệu phát thải CO₂ theo yêu cầu từ khách hàng châu Âu. Thiếu thiết bị, thiếu chuyên gia, thiếu cả động lực – tất cả khiến ESG đối với phần lớn doanh nghiệp nội địa vẫn là khái niệm xa vời.
Không hành động sẽ là rủi ro
Thời điểm để cân nhắc đã qua. Từ 2026, việc không có báo cáo ESG sẽ khiến doanh nghiệp khó tiếp cận vốn, bị loại khỏi chuỗi cung ứng, thậm chí mất luôn thị trường. Nhưng nếu nhìn nhận đúng, đây cũng là cơ hội để doanh nghiệp Việt thoát khỏi mô hình phát triển "cày cuốc" dựa vào chi phí rẻ và nhân công dồi dào.
Bước đi đầu tiên không phải là những chiến lược hoành tráng, mà chính là việc đo lường – biết mình đang phát thải gì, tiêu thụ bao nhiêu nước, và có tái chế được gì hay không. Từ đó mới có thể đặt ra mục tiêu và cam kết cụ thể.
Nếu Heineken cho thấy doanh nghiệp có tiềm lực có thể đi xa, thì Shinec chứng minh rằng, ngay cả một doanh nghiệp SME cũng có thể dẫn đầu nếu thực sự chủ động và đầu tư vào nền tảng dữ liệu. Những mô hình như vậy cần được nhân rộng bằng chính sách khuyến khích, ưu đãi tín dụng, và hỗ trợ kỹ thuật thay vì chỉ trông chờ vào áp lực thị trường quốc tế.
