Cam kết mạnh mẽ từ hội nghị đến thực tế
Tại Hội nghị COP26, Việt Nam đã gây chú ý khi cam kết đạt phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050. Đây là một tuyên bố đầy tham vọng, đánh dấu bước ngoặt trong chiến lược phát triển bền vững. Ngay sau đó, hàng loạt kế hoạch quốc gia được xây dựng: Chiến lược quốc gia về tăng trưởng xanh, Quy hoạch điện VIII ưu tiên năng lượng tái tạo, và gần đây là Chương trình chuyển đổi năng lượng công bằng.
Tuy nhiên, để đi từ cam kết đến hành động thực chất là một chặng đường dài. Một nền kinh tế carbon thấp đòi hỏi sự chuyển dịch toàn diện trong sản xuất, tiêu dùng, đầu tư và cả hành vi xã hội. Những thay đổi này không thể diễn ra trong ngày một ngày hai, đặc biệt trong bối cảnh Việt Nam vẫn là một nền kinh tế đang phát triển, còn phụ thuộc lớn vào năng lượng hóa thạch và công nghiệp truyền thống.
Những nút thắt đang cản bước chuyển đổi
Trên thực tế, cơ sở hạ tầng kỹ thuật, công nghệ và tài chính vẫn là điểm nghẽn lớn nhất trong quá trình chuyển đổi sang nền kinh tế carbon thấp. Phần lớn doanh nghiệp vừa và nhỏ – lực lượng chiếm hơn 95% số lượng doanh nghiệp – hiện chưa có khả năng đầu tư vào công nghệ xanh hay đổi mới quy trình sản xuất theo hướng phát thải thấp. Họ thiếu cả nguồn vốn lẫn kiến thức tiếp cận mô hình kinh tế tuần hoàn, hiệu quả năng lượng hay tín chỉ carbon.
Bên cạnh đó, chính sách hỗ trợ vẫn còn phân tán và thiếu đồng bộ. Mặc dù đã có Luật Bảo vệ môi trường sửa đổi, cơ chế định giá carbon và thị trường tín chỉ carbon nội địa vẫn trong giai đoạn thử nghiệm. Nhiều doanh nghiệp còn mơ hồ về lộ trình bắt buộc, tiêu chuẩn kỹ thuật hoặc phương pháp đo lường phát thải.
Ngay cả trong lĩnh vực năng lượng – trọng tâm của mọi nỗ lực cắt giảm khí thải – việc triển khai điện gió, điện mặt trời quy mô lớn cũng đang gặp trở ngại do chậm trễ trong đầu tư lưới điện truyền tải và quy hoạch chưa đồng bộ. Không ít dự án năng lượng tái tạo đã “nằm chờ” nhiều năm vì chưa có giá điện rõ ràng hoặc thủ tục hành chính phức tạp.
Sức ép từ quốc tế và cơ hội phải nắm bắt
Trong bối cảnh thương mại toàn cầu đang chuyển dịch theo tiêu chuẩn xanh, sức ép lên nền kinh tế Việt Nam là không nhỏ. Các đối tác lớn như Liên minh châu Âu đã triển khai cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM), buộc các nhà xuất khẩu phải chứng minh quy trình sản xuất ít phát thải nếu không muốn bị áp thuế cao. Điều này sẽ trực tiếp ảnh hưởng đến nhiều ngành chủ lực như dệt may, da giày, thép, xi măng.
Tuy nhiên, áp lực cũng là cơ hội. Chuyển đổi sang kinh tế carbon thấp giúp Việt Nam tránh bẫy phát triển theo chiều rộng, đồng thời nâng cao năng lực cạnh tranh lâu dài. Với lợi thế về tiềm năng năng lượng tái tạo, lực lượng lao động trẻ và nền kinh tế linh hoạt, Việt Nam có thể trở thành điểm đến hấp dẫn cho dòng vốn xanh nếu có chiến lược triển khai rõ ràng.
Chìa khóa lúc này nằm ở khâu thực thi. Cần một hệ thống chính sách minh bạch, đồng bộ, có tính khuyến khích và ràng buộc rõ ràng. Nhà nước cần đóng vai trò kiến tạo, dẫn dắt bằng các ưu đãi tài chính, chuẩn hóa quy trình đánh giá khí thải và khuyến khích doanh nghiệp tham gia thị trường carbon. Sự tham gia chủ động của khu vực tư nhân, các tổ chức tài chính và cộng đồng là điều kiện bắt buộc nếu muốn tạo ra chuyển động thực sự.
Việt Nam đã đặt ra mục tiêu rõ ràng cho một nền kinh tế carbon thấp. Nhưng câu hỏi lớn vẫn còn đó: Chúng ta đã sẵn sàng về nguồn lực, thể chế và sự quyết tâm thực thi chưa? Chặng đường phía trước còn dài, và thời gian không chờ đợi.
